PoPrawny Poznański serwis prawny
Powiązane artykuły
Już pięć lat trwają procesy mieszkańców Krzesin i okolic, którzy żądają od Zarządu Infrastruktury Wojskowej w Poznaniu, reprezentującego bazę lotnictwa,odszkodowania za hałas, wytwarzany przez ?Jastrzębie? F-16, nie dający im żyć. Część sędziów zasądza odszkodowanie, inni odrzucają pozwy, jeszcze inni zawieszają wydanie wyroku do czasu uregulowania wszystkich kwestii spornych. Być może wszystko wyjaśni orzeczenie Sądu Najwyższego, do którego wpłynęło zapytanie prawne skierowane przez Sąd Apelacyjny, a dotyczące bardo ważnej kwestii ? czy baza lotnicza jest przedsiębiorstwem.
Sędziowie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu: Małgorzata Mazurkiewicz- Talaga, Bogdan Wysocki i Marek Górecki po rozpoznaniu sprawy z powództwa E K. przeciwko Skarbowi Państwa- Szefowi Wojskowego Zarządu Infrastruktury w Poznaniu i Dowódcy Jednostki Wojskowej 1156 w Poznaniu zapłatę na skutek apelacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 30 czerwca 2009 r. p o s t a n o w i l i: przedstawić Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:
?Czy jednostka wojskowa wchodząca w skład sił zbrojnych RP a obejmująca lotnisko wojskowe użytkowane w celu prowadzenia lotów szkoleniowych może być uznana za przedsiębiorstwo lub zakład w rozumieniu art. 435 § 1 kc?.
Oto pełna treść uzasadnienia pytania:
Powódka ? E. K. w pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa – Dowódcy Jednostki Wojskowej nr 1156 i Dowódcy Jednostki Wojskowej 1178 oraz Wojewódzkiemu Sztabowi Wojskowemu domagała się zasądzenia na jej rzecz kwoty 80.000zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, wskazując że dochodzona kwota jest wypadkową zakresu spadku wartości będącej jej własnością nieruchomości w następstwie wprowadzenia strefy ograniczonego użytkowania w związku z funkcjonowaniem lotniska wojskowego Poznań – Krzesiny. Postanowieniem z dnia 09.02.2009r Sąd ustalił, że w niniejszej sprawie Skarb Państwa reprezentowany jest przez Szefa Wojskowego Zarządu Infrastruktury w Poznaniu. Pozwany w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego w uzasadnieniu swego stanowiska zaprzeczył żądaniu pozwu, co do zasady jak i jego wysokości. Stanowisko procesowe stron uległo zmianie w ten sposób, że na rozprawie w dniu 16 kwietnia 2009r powódka oświadczyła, iż zmienia podstawę prawną żądania na tę z art. 435kc w zw. z art. 322 p.o.ś. Wyrokiem z dnia 30.06.2009r Sąd Okręgowy w Poznaniu zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 80.000zł z ustawowymi odsetkami od 3 marca 2006r, w pozostałym zakresie powództwo oddalił i orzekł o kosztach procesu. Podstawę rozstrzygnięcia Sądu stanowiły następujące ustalenia faktyczne i wywody prawne: Powódka jest właścicielką nieruchomości położonej w Poznaniu składającej się z zabudowanej budynkiem mieszkalnym działki gruntu z dostępem do drogi publicznej, dla której Sąd Rejonowy w Poznaniu prowadzi księgę wieczystą Kw nr PO1 P/ 00030482/2.
Obecnie wobec wejścia w życie rozporządzenia Wojewody Wielkopolskiego nr 40/07 z dnia 31.12.2007r zmieniającego rozporządzenie nr 82/03 z dnia 17.12.2003r nieruchomość powódki znajduje się w strefie ?l”. Według załącznika nr 3 do rozporządzenia nr 40/07 w tej strefie istnieje zakaz przeznaczania terenu pod budowę budynków mieszkalnych, szpitali, domów opieki społecznej i budynków związanych ze stałym pobytem dzieci i młodzieży takich jak szkoły, przedszkola, internaty, itp., zakaz tworzenia stref ochronnych ?A” uzdrowiska. Jednocześnie wprowadzono zakaz budowy budynków mieszkalnych, zakaz zmiany funkcji istniejących obiektów niewymagających ochrony akustycznej na podlegające ochronie akustycznej, Odnośnie wymagań technicznych budynków podano, iż konieczna jest zmiana funkcji istniejących budynków na niepodlegające ochronie akustycznej lub zapewnienie właściwego klimatu akustycznego w pomieszczeniach wymagających ochrony akustycznej poprzez stosowanie przegród budowlanych o odpowiedniej izolacyjności akustycznej. W miejscowym ogólnym planie zagospodarowania przestrzennego dla miasta Poznania obowiązującym do dnia 31.12.2003r nieruchomość powódki położona była na terenie zabudowy mieszkaniowej ekstensywnej. Na dzień 1 stycznia 2004r była ona przeznaczona pod zabudowę mieszkaniową. W związku z ograniczeniami wprowadzonymi w związku z utworzeniem strefy ograniczonego użytkowania, w dniu 14.05.2008r powódka otrzymała decyzję odmowną w sprawie rozbudowy budynku mieszkalnego wydaną przez Prezydenta Miasta Poznania.
Na podstawie opinii biegłego sądowego Krzysztofa Rusina Sąd l instancji ustalił ubytek wartości nieruchomości powódki, uwzględniając jej stan na dzień 1 stycznia 2004r oraz ceny z daty sporządzania opinii na kwotę 179.653zł. Dokonując oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego Sąd Okręgowy uznał, iż powódka wykazała dowodem z opinii biegłego swoją szkodę związaną z funkcjonowaniem lotniska, a więc w oderwaniu od ograniczeń przewidzianych utworzeniem strefy ograniczonego użytkowania. Zdaniem sądu -okoliczność, że metodyka biegłego abstrahuje od ograniczeń wywołanych wprowadzeniem strefy ograniczonego użytkowania, czy też to, że biegły nie znajduje funktora szkody w ramach porównywania transakcji sprzedaży nieruchomości na analizowanym terenie nie zmienia faktu, że funkcjonowanie lotniska w rozumieniu dyspozycji art. 435kc wyrządza powódce szkodę, co wynika z analizy zjawiska hałasu, przy czym nie jako ograniczenia w rozumieniu art. 129 ust. p.o. ś. , ale jako zdarzenia powodującego szkodę w ogólności.
W ocenie sądu, hałas jako taki nie podlega ?kompensacji” ale tylko w ujęciu art. 129 ust.2 p.o.ś, gdyż nie jest ograniczeniem o którym mowa w tym przepisie. W ramach konstrukcji prawnej odpowiedzialności deliktowej opartej o art. 435kc zjawisko to powinno być uwzględniane, albowiem emisja hałasu wiąże się z funkcjonowaniem zakładu o którym mowa w powołanym przepisie. Precyzyjne wykazanie przekroczeń hałasu np. na podstawie wyników analizy porealizacyjnej wykonanej dla przedmiotowego lotniska w obszarze położenia nieruchomości powódki, co w sprawie nie zostało ustalone, nie jest konieczne, albowiem zjawisko hałasu związanego z funkcjonowaniem lotniska Krzesiny niewątpliwie występuje do wartości dozwolonych w ramach powołanego wcześniej rozporządzenia. Biegły w ramach swoich ustaleń, które Sąd przyjął za własne, wskazał że ubytek wartości nieruchomości powódki ( o 27% ) nie wynika z faktu konieczności poczynienia nakładów rewitalizacyjnych. Nie istnieje ryzyko, że uwzględnienie roszczenia o kompensację ubytku wartości nieruchomości w okolicznościach nie dochodzenia przez stronę powodową jednocześnie roszczenia z tytułu nakładów akustycznych (jeszcze nie poniesionych) doprowadzi do zasądzenia w przyszłości odszkodowania tożsamego, a więc w istocie do dwukrotnej kompensacji szkody za to samo. Abstrahując od tego, że w tej sprawie ubytek wartości znajduje swe prawne uzasadnienie nie w przepisie art. 129 ust.2 p.o.ś., ale na podstawie art. 435kc w zw. z art. 322 p.o.ś., to biegły wydający w tej sprawie opinię, szacując ubytek wartości nie odnosił się do problematyki realnych nakładów na nieruchomość powódki. Mając powyższe na uwadze Sąd uznał w całości za zasadne roszczenie powódki o wyrównanie ubytku wartości nieruchomości na podstawie art. 435kc w zw. z art. 322 p.o.ś. i zasądził od pozwanego na rzecz powódki dochodzoną w pozwie kwotę 80.000zł z ustawowymi odsetkami od dnia następnego po dniu doręczenia odpisu pozwu, oddalając dalej idące roszczenie odsetkowe . O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3kpc.
Apelację od powyższego wyroku wywiódł pozwany zaskarżając go w pkt.1 i 3. Apelujący podniósł zarzuty:
-błędnej wykładni art. 435kc poprzez zasądzenie odszkodowania pomimo, że powód nie wykazał i nie doznał szkody w związku z utworzeniem i funkcjonowaniem lotniska wojskowego w Poznaniu – Krzesinach;
-błędnej wykładni art.361§1kc poprzez przyjęcie, że istnieje adekwatny związek przyczynowy pomiędzy ruchem przedsiębiorstwa – lotniska w Krzesinach, a utratą wartości nieruchomości powoda;
-sprzeczności istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego poprzez przyjęcie, że dowody zebrane w sprawie wskazują na istnienie związku przyczynowego pomiędzy ruchem przedsiębiorstwa lotniska Poznań-Krzesiny, a utratą wartości nieruchomości powoda;
-naruszenia art. 67 § 2kpc poprzez przyjęcie, iż uprawnionym do reprezentowania Skarbu Państwa wobec roszczeń zgłoszonych w związku z utworzeniem i funkcjonowaniem lotniska wojskowego – na podstawie art. 435kc – jest Szef Wojskowego Zarządu Infrastruktury, skutkiem czego doszło do nieprawidłowej reprezentacji Skarbu Państwa i nieważności postępowania;
– oparcia ustalenia wysokości odszkodowania o wadliwe i dowolne wyliczenia biegłego;
-naruszenie przepisów kpc dotyczących zasad i przesłanek odszkodowania, a w szczególności art. 363kc poprzez jego niewłaściwą interpretację, czego skutkiem jest zasądzenie kwoty powodującej bezpodstawne wzbogacenie powoda kosztem pozwanego;
– oparcie wyroku o opinię biegłego sporządzoną poza zleceniem sądu i ustaloną tezą dowodową;
-wadliwego ustalenia terminu początkowego biegu odsetek;
– pominięcia w ustaleniach danych zawartych w treści Mapa akustyczna miasta Poznania wraz z programem ochrony środowiska przed hałasem.
Wskazując na powyższe podstawy apelacji pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku, oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Powódka wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania apelacyjnego. Sąd Apelacyjny zawiadomił o toczącym się sporze Dowódcę Jednostki Wojskowej nr 1156, który podkreślając, że nie występował w postępowaniu pierwszoinstancyjnym i z tego względu nie miał możności obrony swych praw, co jest przesłanką nieważności postępowania, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie dotkniętym nieważnością postępowania i oddalenie powództwa oraz zasądzenie na jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Przy rozpoznawaniu apelacji powstało zagadnienie, budzące poważne wątpliwości, które wyrażone zostały w treści postanowienia. Dotyczyły one wykładni treści art. 435 § 1kc w aspekcie odpowiedzialności Skarbu Państwa – dowódcy jednostki wojskowej za szkody wywołane użytkowaniem lotniska w celach szkoleniowych, a w szczególności, czy jednostka wojskowa wchodząca w skład sił zbrojnych RP, a obejmująca lotnisko wojskowe użytkowane w celu prowadzenia lotów szkoleniowych może być uznana za przedsiębiorstwo lub zakład w rozumieniu art. 435 § 1kc.Hipoteza powołanego przepisu obejmuje osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.). Przewidziana w nim odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, jest odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka. Pozwany zarzucając w apelacji dokonanie przez Sąd l instancji wadliwej interpretacji art.435kc podniósł, że funkcjonowanie lotniska wojskowego Poznań -Krzesiny związane jest tylko i wyłącznie z obronnością Państwa Polskiego, dlatego brak jest w odniesieniu do pozwanego w niniejszej sprawie takich elementów jak prowadzenie działalności na własny rachunek jak i elementu zysku, skutkiem czego nie zaktualizowały się w tej sprawie przesłanki konieczne dla zastosowania przepisu art. 435 § 1kc. Stanowisko to wydaje się być trafne w świetle dotychczasowych poglądów doktryny i orzecznictwa w myśl których, cyt: ?Podstawowym motywem odpowiedzialności z art. 435kc jest istotne ryzyko wyrządzenia szkody w otoczeniu związane z działalnością gospodarczą wykorzystującą współczesne technologie produkcyjne. Ryzyko powstania takich szkód powinno obciążać przede wszystkim tego, kto prowadzi działalność na własny rachunek, przynoszącą zysk (cuius damnum eius periculuum) – Kodeks cywilny Tom l pod red. K. Pietrzykowskiego 5 wydanie wyd. C. H .Beck W – wa 2008. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 maja 2008 r w sprawie III CSK 360/07 wyrażając pogląd, że cyt. ?Podstawową przesłankę odpowiedzialności na podstawie art. 435 § 1 k.c. stanowi ryzyko wyrządzenia szkody związane z działalnością gospodarczą. Przesłaniem tego unormowania jest więc powinność naprawienia szkody przez tego, kto prowadzi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch m.in. za pomocą energii elektrycznej, nastawione na zysk. Odpowiedzialność ta powstaje bez względu na winę prowadzącego przedsiębiorstwo, a także bez względu na to, czy szkoda nastąpiła w warunkach zachowania bezprawnego. Nie wyklucza jej fakt, że działalność przedsiębiorstwa była w pełni zgodna z prawnie określonymi wymaganiami.” Z kolei w wyroku z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie IV CKN 1563/00 Sąd Najwyższy stwierdził, że cyt .”Ruch przedsiębiorstwa” w rozumieniu przepisu art. 435 § 1 k.c. to każdy przejaw działalności takiego przedsiębiorstwa, wynikający z określonej struktury organizacyjnej i funkcji usługowo-produkcyjnej przedsiębiorstwa.
Z powołanych powyżej orzeczeń jednoznacznie wynika zatem, że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka w myśl art. 435 § 1kc ponosi przedsiębiorstwo lub zakład wprawiane w ruch siłami przyrody, ale prowadzące działalność gospodarczą z założenia nastawioną na osiąganie zysku. Tymczasem w wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r w sprawie II CSK 367/08 Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu zajął stanowisko, że (….) Skarb Państwa może ponosić odpowiedzialność na podstawie art. 435 k.c. Odpowiedzialność oparta na art. 435 k.c. nie wymaga wykazania bezprawności działania sprawcy szkody. W uzasadnieniu tej tezy wskazano, że ?W literaturze i w orzecznictwie przyjmuje się, że Skarb Państwa może ponosić odpowiedzialność na podstawie art. 435 k.c. Nie ma też wątpliwości, że lotnisko jest jednostką organizacyjną wprawianą w ruch z pomocą sił przyrody, której istnienie i praca są uzależnione od wykorzystywania sił przyrody, bez ich użycia nie osiągnęłaby ona celu, do jakiego została stworzona. Zmniejszenie się wartości nieruchomości z powodu sąsiedztwa wojskowego lotniska, emitującego hałas nie pozwalający dotrzymać standardów jakości środowiska, jest stratą powodującą obniżenie aktywów w majątku powodów. Nie jest to szkoda jedynie hipotetyczna, aktualizująca się dopiero w chwili rozporządzenia prawem. Własność nieruchomości stanowi dobro o charakterze inwestycyjnym, jest lokatą kapitału. Należy także podkreślić, że odpowiedzialność oparta na art 435 k.c. nie wymaga wykazania bezprawności działania sprawcy szkody. Doktryna i judykatura zgodnie przyjmują, że omawiana odpowiedzialność powstaje niezależnie od winy sprawcy szkody i bez względu na to, czy szkoda powstała w warunkach zachowania bezprawnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1970 r., III CZP 17/1970, OSP 1971, nr 9, poz. 169, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1981 r., IV CR 17/01, OSNC 1981, nr 11, poz. 216). Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody może uwolnić się od odpowiedzialności tylko przez wykazanie, że szkoda nastąpiła z powodu siły wyższej, wyłącznej winy poszkodowanego lub wyłącznej winy osoby, za którą nie ponosi odpowiedzialności”. Zagadnienie dotyczące pojęcia jednostki wojskowej jako jednostki organizacyjnej wprawianej w ruch za pomocą sił przyrody w określonym celu ( w tym przypadku dla zapewnienia bezpieczeństwa kraju) nie były przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w tej sprawie, tym niemniej wskazanie możliwości dochodzenia od Skarbu Państwa odszkodowania na podstawie art. 435 § 1kc spowodowało zmianę podstawy prawnej roszczenia powódki poprzez powołanie się na ten przepis zamiast wcześniej wskazywanych przepisów ustawy o ochronie środowiska. Skarb Państwa wprawdzie, co do zasady może odpowiadać na zasadzie art. 435kc, ale dotyczy to sytuacji, gdy realizuje prawa i obowiązki państwa w sferze tzw. dominium. W takim przypadku jego obowiązki nie mogą być inne, niż pozostałych przedsiębiorców. Natomiast wykonywanie zadań z dziedziny obronności należy do sfery tzw. imperium i odbywa się nie na podstawie przepisów prawa cywilnego, lecz prawa publicznego (takich jak ustawa powszechnym obowiązku obrony itp.). Stąd nie można do nich stosować instytucji typowych dla stosunków cywilnoprawnych. Z istoty tego rodzaju zadań wynika obowiązek znoszenia przez obywateli różnego rodzaju niedogodności związanych z funkcjonowaniem jednostek sił zbrojnych (przepisy ustaw dot. obronności kraju dają prawo wymuszania wręcz pewnych świadczeń i zachowań, na co wskazują też przepisy art. 82, 84 i 85 ust. 1 Konstytucji). Nie da się w tej sytuacji traktować jednostki wojskowej jako przedsiębiorstwa lub zakładu w rozumieniu art. 435 kc. Skarb Państwa za szkody wyrządzone przez działalność sił zbrojnych powinien odpowiadać w tej sytuacji na zasadach ogólnych, tj. art. 415 kc lub 417 kc (jeżeli uznać działalność sił zbrojnych za wykonywanie władzy publicznej).W ocenie Sądu Apelacyjnego literalna i celowościowa wykładnia art. 435 § 1kc nie pozwala na przyjęcie definicji, że jednostka wojskowa wchodząca w skład sił zbrojnych RP wykorzystująca lotnisko wojskowe w celu prowadzenia lotów szkoleniowych może być uznana za przedsiębiorstwo lub zakład w rozumieniu tego przepisu, albowiem istotą jej funkcjonowania jest podejmowanie wyłącznie czynności związanych z obronnością Państwa, a co się z tym wiąże odbywaniem odpowiedniej ilości lotów szkoleniowych, a nie prowadzenie działalności na własny rachunek, co wydaje się być przesłanką niezbędną dla zastosowania odpowiedzialności deliktowej wynikającej z tego przepisu. Fakt, że na skutek tych działań (lotów szkoleniowych z użyciem samolotów F-16) może dochodzić do naruszenia przyjętych standardów akustycznych, nie może – w ocenie sądu w niniejszym składzie – stanowić podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa na podstawie art. 435 § 1kc, albowiem w tym zakresie obowiązują przepisy ustawy – prawo ochrony środowiska, które w art. 129-136 kwestię tę regulują w sposób wyczerpujący. Odmienny pogląd wyrażony w powołanym powyżej wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12.12.2008r w sprawie II CSK 367/08 wobec braku wskazania materialnoprawnych podstaw do przyjęcia, że jednostka wojskowa jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 551kc wydaje się być poglądem odosobnionym, albowiem taka jednostka organizacyjna, zdaniem Sądu Apelacyjnego nie spełnia przesłanek w tym przepisie wymienionych, a zatem brak jest podstaw do stosowania art. 435§1kc .W tej sytuacji wobec występujących w tej sprawie poważnych wątpliwości prawnych, czy jednostka wojskowa użytkująca lotnisko wojskowe w celu prowadzenia lotów szkoleniowych może być uznana za przedsiębiorstwo lub zakład w rozumieniu art.435§kc a także z uwagi na niejednolitość poglądów sądów powszechnych orzekających w sprawach związanych z roszczeniami odszkodowawczymi właścicieli nieruchomości położonych w strefie ograniczonego użytkowania wywodzonymi z treści tego przepisu, za niezbędne uznać należało przedstawienie tego zagadnienia do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390§1kpc. (I A Ca 626/09 )
