PoPrawny Poznański serwis prawny
Powiązane artykuły
Polecamy artykuł HFPC z okazji 25-lecia TK o opiniach Przyjaciela Sądu.
Autorzy: Adam Bodnar, Barbara Grabowska, Paweł Osik zamieszczają artykuł ?Opinie przyjaciela sądu? (amicus curiae) w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w praktyce Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.Oto obszerne fragmenty:
Jedną z metod działania Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, ale również innych organizacji pozarządowych w Polsce, jest kierowanie do sądów tzw. opinii przyjaciela sądu. Opinia przyjaciela sądu (amicus curiae) to forma wyrażania przez organizacje pozarządowe poglądu lub stanowiska w postępowaniach sądowych albo sądowo-administracyjnych. Zazwyczaj opinia przyjaciela sądu związana jest z praktyką oraz celami statutowymi danej organizacji. Niekoniecznie musi dotyczyć kwestii prawnych. Może również przedstawiać np. statystyki dotyczące funkcjonowania danej instytucji prawnej czy wyniki badań naukowych. Celem opinii przyjaciela sądu jest poszerzenie zakresu zagadnień oraz problemów, które mogą być wzięte pod uwagę przy rozstrzyganiu danej sprawy. W wypadku organizacji takich jak Helsińska Fundacja Praw Człowieka opinie przyjaciela sądu koncentrują się na kwestiach prawnych i dokonują analizy sprawy z punktu widzenia zasady demokratycznego państwa prawnego, ochrony praw i wolności jednostki, ze szczególnym uwzględnieniem standardów międzynarodowych oraz prawa i praktyki w innych państwach. Praktyka składania opinii przyjaciela sądu jest rozpowszechniona wśród organizacji działających w państwach anglosaskich. W sprawach ważnych.
Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał wyraźnie na argument podniesiony przez Interights, że rozwijająca się wiedza na temat sposobu przeżywania gwałtu przez ofiary wskazuje, iż ofiary nadużyć seksualnych, w szczególności nastolatki ? często nie stawiają oporu fizycznego. Jest to wynikiem zróżnicowanych czynników psychologicznych, a także z powodu obawy przed przemocą ze strony sprawcy. Por. § 164 wyroku. 146 Księga XXV-lecia Trybunału Konstytucyjnego precedensowych może się zdarzyć, że każdą ze stron sporu może wspierać nawet po kilkanaście organizacji pozarządowych przedstawiających sądowi swoją opinię. W Polsce oczywiście tak nie jest, niemniej jednak stopniowo praktyka składania opinii przyjaciela sądu się rozwija. Opinie przyjaciela sądu można przedstawiać zarówno sądom powszechnym, jak i Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu, Sądowi Najwyższemu oraz Trybunałowi Konstytucyjnemu. Istnieje także rozwinięta praktyka przedstawiania opinii przyjaciela sądu Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka. Przy wnioskowaniu do danego sądu czy trybunału o możliwość przedstawienia opinii przyjaciela sądu ważne jest powołanie się na odpowiednie przepisy proceduralne, a także uzasadnienie, dlaczego dana organizacja pozarządowa jest zainteresowana określoną sprawą.organizacji społecznych występujących w postępowaniu może być dostarczenie sądowi informacji o ogólnych kwestiach mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. (…) Organizacje społeczne, których cele statutowe i przedmiot działalności są związane z analizowanym przez Trybunał Konstytucyjny zagadnieniem, mogą sformułować opinię pozwalającą na bardziej wszechstronną ocenę tego zagadnienia i zwiększającą społeczną akceptację rozstrzygnięć Trybunału oraz społeczną kontrolę władzy.? Co jest istotne, TK podkreślił szczególne znaczenie ? odmienne od stron postępowania ? udziału organizacji pozarządowej jako przyjaciela sądu.
Zdaniem TK, ?udział organizacji społecznych w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym nie jest prawem podmiotowym czy obowiązkiem tych organizacji. Ich rola ogranicza się do wypowiedzenia poglądu w sprawie, co jest związane z wiadomościami uzyskanymi przy wykonywaniu działalności statutowej?. Udział organizacji pozarządowej w postępowaniu przed TK uzależniony jest od zgody Prezesa Trybunału Konstytucyjnego. Przedstawienie na piśmie Trybunałowi Konstytucyjnemu zajętego stanowiska pełni podwójną rolę. Z jednej strony pozwala organizacji społecznej na zaprezentowanie własnej oceny prawnej co do przedmiotu postępowania, z drugiej natomiast pozwala na pokazanie praktyki organów państwowych i skali danego zjawiska. Organizacje społeczne mają dostęp do nieocenionego źródła takiej wiedzy w postaci spraw, z którymi zwracają się do niej o pomoc jednostki. Zebrane w ten sposób informacje można uzupełnić przy wykorzystaniu instrumentów dostępu do informacji publicznej. Helsińska Fundacja Praw Człowieka występowała wielokrotnie przed TK w charakterze przyjaciela sądu. Z reguły wystąpienie ograniczało się jedynie do przedstawienia swoich uwag (opinii) na piśmie.
W kilku sprawach natomiast przedstawiciele HFPC mieli możliwość uczestniczenia w rozprawie i udzielenia odpowiedzi na pytania sędziów TK w związku z przedstawioną opinią. Wnioski wynikające z opinii przyjaciela sądu były również przywoływane w rozstrzygnięciach TK. TK odnosił się do nich w treści uzasadnienia wyroku. W większości wypadków rozstrzygnięcia TK były zbieżne z argumentami przedstawionymi przez HFPC. Nie wynikało to oczywiście z nadmiernego przywiązania TK do zdania wyrażonego przez HFPC, ile raczej z podobnego podejścia do rozpoznawanego problemu. 10 W niektórych sprawach zajęcie stanowiska przez HFPC miało szczególnie istotne znaczenie. W sprawie o sygn. K 5/08 dotyczącej dostępu do archiwów IPN przez dziennikarzy oraz naukowców HFPC zajęła zdecydowanie inne stanowisko niż wnioskodawca ? Rzecznik Praw Obywatelskich, twierdząc, że obecna konstrukcja prawna wręcz niewystarczająco chroni prawo do prywatności osób, o których informacje znajdują się w archiwach IPN. RPO twierdził natomiast, że ograniczenie dostępu naukowcom i dziennikarzom narusza wolność słowa oraz wolność badań naukowych. Trybunał Konstytucyjny nie zgodził się z wnioskiem RPO i stwierdził zgodność z Konstytucją kwestionowanych przepisów ? tak jak postulowała HFPC. (…) Analiza orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego pokazuje, że choć Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest organizacją, która najczęściej przedstawia Trybunałowi opinie przyjaciela sądu, to nie jest jedyną organizacją pozarządową sięgającą do takiej możliwości. (…) TK wskazał, że ?zapoznał się także z opinią World Press Freedom Committee, występującego jako amicus curiae w sprawie o sygn. SK 43/05?, jak również opinią Izby Wydawców Prasy. Została ona również przywołana w zdaniu odrębnym prof. E. Łętowskiej do tegoż wyroku jako zawierająca ?wiele argumentów porównawczych w kwestii znaczenia wolności prasy dla demokratycznego państwa prawa (tak w aspekcie gwarancji ustrojowych, jak i wolności jednostki oraz sposobów rozwiązywania konfliktu między tą wolnością a ochroną jednostki przed naruszeniem czci i prywatności)?.
Opinie amicus curiae w praktyce Programu Spraw Precedensowych Funkcjonujący w ramach Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Program Spraw Precedensowych (dalej: PSP) rozpoczął działalność w październiku 2004 r. W ramach Programu Fundacja przystępuje do strategicznie ważnych postępowań sądowych i administracyjnych lub je rozpoczyna. Poprzez swoje uczestnictwo w tych postępowaniach, HFPC dąży do uzyskania przełomowych wyroków, zmieniających praktykę lub przepisy prawne w konkretnych kwestiach prawnych budzących poważne wątpliwości z punktu widzenia ochrony praw człowieka. Od samego początku jedną z podstawowych metod działalności jest składanie opinii przyjaciela sądu ? opinii Fundacji, w których przedstawiany jest problem istotny z punktu widzenia praw człowieka w świetle konstytucyjnym i prawnoporównawczym, nie odnosząc się bezpośrednio do stanu faktycznego sprawy. W tym kontekście warto pamiętać, że HFPC występuje o wiele częściej przed TK w charakterze ?strony? prowadzącej daną sprawę niż jedynie przyjaciela sądu. W szczególności, prawnicy współpracujący z HFPC (głównie prof. Zbigniew Hołda oraz adw. Mikołaj Pietrzak), działając na zasadzie pro publico bono, składali skargi konstytucyjne do Trybunału Konstytucyjnego. Niektóre sprawy były także rozpatrywane w wyniku przekonania sądu przez prawników współpracujących z HFPC do zadania pytania prawnego TK. Pierwsza opinia amicus curiae, która została przygotowana w ramach PSP, była przedstawiona Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka w Strasburgu w lutym 2005 r. w sprawie Reinprecht przeciwko Austrii (skarga nr 67175/01)19. Z kolei przed Trybunałem Konstytucyjnym taka opinia 19 HFPC przedstawiła opinie przyjaciela sądu w następujących sprawach polskich: Tysiąc przeciwko Polsce (skarga nr 5410/03, wyrok z 20 marca 2007 r.) ? opinia przygotowana wraz z Federacją na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny (sprawa dotyczyła dostępności legalnych zabiegów Adam Bodnar, Barbara Grabowska, Paweł Osik 150 Księga XXV-lecia Trybunału Konstytucyjnego po raz pierwszy została przedstawiona 5 miesięcy później, w lipcu 2005 r., w sprawie dotyczącej badania zgodności z Konstytucją regulacji zwrotu kosztów wynagrodzenia obrońcy w wypadku uniewinnienia (sygn. SK 21/04).
Opinie przyjaciela sądu w praktyce programu ?Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością? Program ?Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością? prowadzony przez Helsińską Fundację Praw Człowieka rozpoczął swą działalność w marcu 2007 r. Pojęcie ?rozliczeń z przeszłością? HFPC rozumie szeroko. W swoich działaniach Program zajmuje się nie tylko rozliczeniem ze spadkiem po Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, którego to rozliczenia instrumentami są procedura lustracyjna, administracyjne procedury udostępniania dokumentów znajdujących się w Instytucie Pamięci Narodowej i tzw. ustawa dezubekizacyjna, ale także okres późniejszy, ponieważ kwestie związane z weryfikacją Wojskowych Służb Informacyjnych i ich poprzedniczek obejmują okres nie tylko PRL, lecz także czas do 30 września 2006 r., to jest momentu rozwiązania WSI. Celem Programu jest kształtowanie odpowiedniej praktyki tworzenia i stosowania prawa pod kątem respektowania praw i wolności człowieka i obywatela. W ramach Programu ?Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością? HFPC przedstawiała opinie przyjaciela sądu (amicus curiae) we wszystkich sprawach rozpoznawanych przez Trybunał Konstytucyjny od 2007 r., które dotyczyły problematyki szeroko rozumianych rozliczeń z przeszłością i instrumentów uporania się z dziedzictwem po reżimie komunistycznym.(…)
Dezubekizacja. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w ramach działalności Programu ?Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością? w dniu 11 stycznia 2010 r. złożyła również opinię przyjaciela sądu w sprawie o sygn. K 6/09 dotyczącej konstytucyjności ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 24, poz. 145; dalej: ustawa zmieniająca)67. Ustawa uregulowała nowe zasady ustalania wysokości świadczeń emerytalnych byłych funkcjonariuszy komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa oraz członków Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, prowadząc do ich obniżenia. Sprawa zainicjowana została wnioskiem grupy posłów na Sejm. W opinii HFPC wskazała, że co do zasady nie jest wykluczone, iż ograniczenie świadczeń emerytalnych byłych funkcjonariuszy komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa jest do pogodzenia z zasadami konstytucyjnymi.(…) Jednakże w opinii HFPC stanęła jednocześnie na stanowisku, że konkretne rozwiązania przyjęte ustawą zmieniającą budzą poważne wątpliwości co do ich zgodności z Konstytucją, nie mają one bowiem cech odebrania przywilejów, lecz bardziej przypominają instrumenty zmierzające do odpłaty. Jednocześnie wskazano, że powstają daleko idące wątpliwości odnośnie do realizacji przez przyjęte regulacje zasady równości wobec prawa, w szczególności w odniesieniu do sytuacji stosowania takich samych rozwiązań wobec funkcjonariuszy komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa, którzy przeszli w 1990 r. pozytywnie weryfikację i podjęli służbę w służbach specjalnych państwa demokratycznego oraz funkcjonariuszy, którzy takiej procedurze się nie poddali bądź jej nie przeszli z pozytywnym wynikiem oraz braku objęcia działaniem regulacji osób, które przeszły na emeryturę wojskową. W wyroku z 24 lutego 2010 r.68 TK orzekł o zgodności przepisów ustawy zmieniającej i znowelizowanych nią przepisów ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin.(…)
Jeśli chodzi o kwestie praktyczne, pojawia się pytanie, kto podejmuje decyzję o wyrażeniu zgody czy o zwróceniu się o przygotowanie opinii amicus curiae przez organizację pozarządową. Stosownie do sformułowania zamieszczonego w Regulaminie TK, z prośbą do organizacji o zajęcie stanowiska zwraca się Prezes TK lub skład orzekający TK. Wskazuje to na inicjatywę ze strony Trybunału Konstytucyjnego. Jednakże w praktyce Trybunał najczęściej zwraca się z taką prośbą po wyrażeniu zainteresowania przedstawieniem pisemnego stanowiska przez samą organizację społeczną w postaci prośby o wyrażenie zgody na sporządzenie opinii amicus curiae. HFPC odnotowała jednocześnie, że początkowo w odpowiedzi na wniosek HFPC o wyrażenie zgody na złożenie opinii amicus curiae, przewodniczący składu orzekającego zwracał się do HFPC o przygotowanie takiej opinii. Jednakże od pewnego czasu, w odpowiedzi na taki wniosek, HFPC otrzymuje pismo podpisane przez Sekretarz Trybunału Konstytucyjnego, działającą z upoważnienia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, informujące, że Trybunał Konstytucyjny nie widzi przeszkód w przedstawieniu przez Fundację takiej opinii. Stwierdzić można zatem, że praktyka ze strony Trybunału Konstytucyjnego w tym zakresie ewoluowała. Stosownie do utartej praktyki, zwracając się do Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka o zajęcie pisemnego stanowiska, Trybunał Konstytucyjny zakreśla termin na jego złożenie ? zazwyczaj od dwóch tygodni do 60 dni ? oraz przesyła kopię wniosku wszczynającego postępowanie w danej sprawie. Jednocześnie Trybunał informuje, że złożenie opinii co do przedmiotu objętego wnioskiem nie stwarza po stronie HFPC uprawnienia do bycia uczestnikiem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w rozpoznawanej sprawie. Pomimo tego zastrzeżenia, zdarzało się, że przedstawiciele HFPC występowali na rozprawach w związku z przedstawioną opinią. Były to jednak wypadki incydentalne niż wskazujące na ustaloną praktykę w tym zakresie. (…)
Przy ewentualnej zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym warto także się zastanowić ? wzorem innych państw ? nad odpowiednim uregulowaniem tej kwestii na poziomie ustawy. Przemawiałby za tym także system prawa polskiego, który możliwość składania opinii przez organizacje społeczne reguluje w odpowiednich procedurach. Trybunał Konstytucyjny dopuścił możliwość złożenia opinii przyjaciela sądu w sprawie dotyczącej konstytucyjności związków partnerskich przez organizację Mirovni Institut z Ljubljany. We wniosku o złożenie opinii przyjaciela sądu powoływany był polski przykład.
