Odkup gruntów rolnych niekonstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący zasad obrotu gruntami rolnymi i orzekł, że art. 29 ust. 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa jest niezgodny z konstytucją. Nie zakwestionował natomiast przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.

Zgodnie z art. 4 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, jeżeli przeniesienie własności nieruchomości rolnej następuje w wyniku zawarcia umowy innej niż umowa sprzedaży, agencja działająca na rzecz Skarbu Państwa może złożyć oświadczenie o nabyciu tej nieruchomości za zapłatą równowartości pieniężnej. Prawo przejęcia przez agencję nieruchomości będącej przedmiotem obrotu, opisane w tym przepisie, jest instytucją nieznaną dotąd systemowi prawnemu. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich uregulowanie jego funkcjonowania w sposób szczątkowy, jedynie poprzez odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o pierwokupie, nie spełnia wymogów prawidłowej legislacji. Art. 29 ust. 5 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa stanowi, że agencji z wyjątkiem nieruchomości położonych w granicach specjalnych sfer ekonomicznych przysługuje prawo odkupu. Prawo odkupu powinno być ujawnione w księdze wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości. W ocenie RPO wskazane prawo odkupu narusza zasadę przyzwoitej legislacji, zasadę zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa oraz zasadę ochrony własności.
Prawo odkupu jest daleko idącym ograniczeniem lub wręcz unicestwieniem prawa własności. Kwestionowany przepis nie wymienia żadnych przesłanek, po spełnieniu których Agencja Nieruchomości Rolnych działająca na rzecz Skarbu Państwa, może skorzystać z przyznanego jej uprawnienia. Zdaniem wnioskodawcy art. 29 ust. 5 narusza również zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego, gdyż narzuca stronom umowy obowiązek zamieszczenia w niej prawa odkupu nieruchomości przez agencję. Ponadto dopuszcza możliwość spekulacyjnego odkupywania przez ANR nieruchomości, których ceny w chwili odkupu są z reguły znacznie wyższe niż uzyskane w momencie sprzedaży.
Trybunał Konstytucyjny podzielił stanowisko rzecznika, że uregulowane w art. 29 ust. 5 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa ustawowe prawo odkupu na rzecz Skarbu Państwa gruntów rolnych sprzedanych uprzednio przez Agencję Nieruchomości Rolnych, z wyjątkiem nieruchomości położonych w granicach specjalnych stref ekonomicznych, stanowi nieproporcjonalną ingerencję w konstytucyjnie chronione prawo własności (art. 21 ust. 1 i art. 64 konstytucji). Prawo odkupu przysługuje ANR wobec każdego właściciela nieruchomości rolnej w okresie 5 lat od dnia sprzedaży ziemi z zasobu agencji. Strony obrotu cywilnoprawnego, w tym ANR, nie mogą go umownie znieść ani zmodyfikować. Ponadto wykonywanie prawa odkupu nie zostało uzależnione od spełnienia jakichkolwiek przesłanek, które ANR musi spełnić, by skorzystać z przyznanego jej uprawnienia. W ustawie brak jest również stosownej regulacji rozliczeń miedzy ANR a nabywcą ziemi pozbawionym własności. Prawo odkupu przyznane Agencji Nieruchomości Rolnych zostało zatem ukształtowane w sposób naruszający prawo do swobodnego zachowania własności przez właściciela dopóki jest to zgodne z jego wolą.
Trybunał Konstytucyjny nie podzielił natomiast argumentów wnioskodawcy na rzecz niekonstytucyjności art. 4 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego z uwagi na naruszenie wymogów prawidłowej legislacji oraz formalnej zasady określoności ustawowych ograniczeń konstytucyjnie chronionego prawa własności przez szczątkową i nieprecyzyjną redakcję kwestionowanego przepisu, powodującą brak bezpieczeństwa prawnego uczestników obrotu cywilnoprawnego. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego brzmienie art. 4 ustawy o k.u.r. – w interpretacji ustalonej przez organy stosujące prawo, w tym Sąd Najwyższy – pozwala wskazać zarówno jego zakres podmiotowy i przedmiotowy jak i zakres odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów o pierwokupie do wykonywania prawa nabycia przez ANR.
Żądanie wnioskodawcy w zakresie art. 4 ustawy o k.u.r. nie obejmuje – w przeciwieństwie do art. 29 ust. 5 ustawy o.g.n.r.S.P. – kontroli konstytucyjności samego mechanizmu prawa nabycia jako nieproporcjonalnej ingerencji w konstytucyjnie chronione prawo własności, ani też uznania prawa nabycia jako formy wywłaszczenia dopuszczalnego jedynie po spełnieniu konstytucyjnie określonych przesłanek (art. 21 ust. 2 konstytucji). Trybunał Konstytucyjny nie znalazł więc podstaw do stwierdzenia niezgodności art. 4 ustawy o k.u.r. ze wskazanymi przez wnioskodawcę wzorcami kontroli konstytucyjności. Rozprawie przewodniczył sędzia TK Zbigniew Cieślak, sprawozdawcą był sędzia TK Mirosław Granat.
Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.